U periodu kojim se knjiga bavi, književnost i popularna kultura su zauzimali značajno mjesto u jednoj značajnoj zemlji. Danas su one skoro beznačajne u beznačajnim državama nasljednicama.
Na prostoru bivše Jugoslavije rijetko se pišu ovakve kritičke, a samim tim i hrabre knjige. Još rjeđe se desi da takve knjige nađu izdavača.
Jedna od takvih knjiga je i Subverzija političke moći u Jugoslaviji 1970-1990: Književnost i pop kultura autorke Lejle Vesković, koju je objavila crnogorska izdavačka kuća “Fokalizator”.
Knjiga je istovremeno i doktorska disertacija autorke odbranjena na Filozofskom fakultetu u Sarajevu na Odsjeku za komparativnu književnost i kulturu.
Ovo je prije svega priča o književnosti iako u naslovu prvo imamo političku moć. Iako je socijalistička Jugoslavija bila diktatura, doduše možda i najmekša u socijalističkom svijetu, njene vrhuške su ipak itekako bile svjesne značaja književnosti i popularne kulture u društvu.
Ono što ih je razlikovalo u odnosu na socijalističke vrhuške tzv. istočnog lagera, je to da su često ne samo dozvoljavali nego i podsticali (u kontrolisanoj mjeri naravno) kritiku društva, kako kroz književnost tako i kroz muziku.
Kompleksan odnos vlasti i umjetnika
Odnos vlasti i umjetnika tokom cijelog postojanja Jugoslavije, bio je kompleksan.
Naravno, ovakav položaj umjetnika ne može se objasniti van političkog konteksta u kojem se Jugoslavija nalazila i to autorka ove knjige na nekoliko mjesta podcrtava. Jugoslavija, iako socijalistička, zapravo je mezimče Zapada od 1948.godine. Zemlja od Zapada dobija povoljne kredite, ali sa njima dolazi i mnogo toga drugog. Dolaze automobili, farmerke, ali i ogroman kulturni uticaj koji se posebno manifestuje u književnosti i muzici.
Takođe, ono što oblikuje književnu scenu jeste i unutrašnja politička dinamika u zemlji. Jugoslavija je prošla put od unitarne države do realno labavog saveza koji je definisan ustavom iz 1974 godine.
Pri tome, i republičke vlasti kao i savezne nastoje diktirati kulturnu scenu, manipulisati njome i na kraju, prilagoditi je vlastitom interesu.
Autorka nas u prvom dijelu knjige upoznaje sa idejom jugoslovenstva, političkim razvojem, te ideje do formiranja i trajanja Jugoslavije, te kako se ta ideja manifestovala i afirmisala u književnosti.
Takođe, autorka odlično secira političke elite tog doba, njene ciljeve, interese i strahove. Iako su nastojali kontrolisati književnu scenu, elitama ipak to često nije polazilo za rukom.
,,Subverzivne” sluge režima
Sa druge strane, sa današnje tačke gledišta, na književnoj sceni je bilo puno manje subverzivnog (revolucionarnog) istupanja, nego što su tako zdušno nove nacionalne i nacionalističke elite tvrdile u krvavim devedesetim, neposredno poslije raspada Jugoslavije.
Autorka je odlično dokazala na nekoliko primjera da su zapravo mnogi autori i knjige koje se i danas u pojedinim krugovima smatraju subverzivnim, zapravo bili najbolji sluge režima. Naročito se to odnosi na nekoliko autora analiziranih u ovoj knjizi: Dobricu Ćosića, Vuka Draškovića, Danka Popovića, Milorada Pavića. Autorka je odlično primijetila da su ustavnim promjenama republičke elite te koje imaju stvarnu moć i da miljenici nekadašnjih centralnih vlasti shvataju da je puno važnije da se približe onima koji stvarno drže moć, a u ovom slučaju to su republička rukovodstva.
Tako su se djela Ćosića, Popovića, Draškovića i Pavića odlično uklopila u novu ideološku i političku agendu republičkih vlasti u Beogradu pa samim tim nikako nisu mogla biti subverzivna.
Sa druge strane, autorka odlično primjećuje i dokazuje da su komunisti odlično znali stare mitove staviti u novi kontekst, odnosno u službu vlastite ideologije. To se u knjizi najbolje vidi na primjeru analize književnog djela crnogorskog pisca Mihaila Lalića, koji je stari crnogorski kod o čojstvu i junaštvu vješto utkao u partizansku epopeju.
Iako su dopuštali, pa čak i podsticali kritiku, kao što sam i na početku kazao, ipak su vlastodržci znali i biti represivni prema autoru koji bi u svojim djelima dovodio u pitanje aktuelni društveni poredak.
Radikalni nacionalni populizam
Jugoslovensko društvo je imalo određene dualne pa čak i suprostavljene karakteristike. Radničku klasu koja se oduševljavala koka-kolom i farmerkama i koja je istovremeno zagovarala pristojnost u javnom životu, a sa druge strane poticale seksualne slobode. Elitu koja je kritiku smatrala dobrodošlom i dozvoljavala je a opet panično reagovala na svako ugrožavanje monopola.
Te protivrječnosti nisu mogle dugoročno opstati. Država se morala transformisati ili u zemlju liberalnog ekonomskog i političkog sistema ili skrenuti u otvorenu diktaturu.
Ali, padom Berlinskog zida ukazala se prilika i za treću opciju: radikalni nacionalni populizam što je naravno bio samo paravan za temeljitu pljačku državne imovine, koja je, sa izuzetkom Slovenije, svuda završila u džepovima nekoliko stotina privilegovanih porodica.
Ipak, u periodu kojim se knjiga bavi, književnost i popularna kultura su zauzimali značajno mjesto u jednoj značajnoj zemlji.
Danas su one skoro beznačajne u beznačajnim državama nasljednicama.
Dakle, moramo biti svjesni, da se autorka uz sve mane tog sistema, bavi jednim periodom kada su i književnost i kultura na ovim prostorima bili na mnogo višem nivou. Knjiga bi obavezno trebala imati međunarodnu recepciju i biće zanimljiva svima koji žele nešto više znati o zemlji koja je uistinu postojala i zvala se Jugoslavija.
Izvor: Al Jazeera/Edin Smailović
